पिकांच्या अधिक उत्पादनासाठी रासायनिक खते, कीटक नाशके, बुरशी नाशके आणि तण नाशकांचा मोठ्या प्रमाणात वापर करण्यात येतो. त्यामुळे पर्यावरणाचे संतूलन बिघडून जमिनीतील जैविक घटकांचा विनाश झाल्याने जमिनी मृतवत होत चालल्या असुन कडक होतआहेत. जमिनी पोत बिघडुन जमिनी नापिक होत आहेत.उत्पादीत शेतमालाची प्रत खालावत आहे.मानव व पशुपक्षी यांच्या आरोग्यावर विपरीत परिणाम होत आहेत. मशागतीच्या खर्चात वाढुन रासायनिक निविष्ठांच्या खरेदीसाठी मोठ्या प्रमाणात खर्च करावा लागतो. परिणामी उत्पादन खर्च वाढत आहे. यास पर्याय म्हणून विषमुक्त सेंद्रिय शेतीस प्रोत्साहन देणे आणि शेतीमध्ये रसायनांचा वापर पूर्णपणे थांबवणे हि नितांत गरज आहे.
जैविक पद्धतीने उत्पादित शेतमालाचे सेंद्रिय प्रमाणीकरण, प्राथमिक प्रक्रिया, बाजारपेठ शृंखला, समूह गट स्थापन करून त्या माध्यमातून शेती उत्पादनांना बाजारपेठेसोबतच योग्य भाव मिळू शकेल. यातून शेतकरी यांचा उत्पादन खर्च कमी होऊन निव्वळ नफ्यात वाढ होऊ शकेल.
यासाठी परापंरागत कृषी विकास योजना राबविणेत येत आहे.
योजनेत कोण सहभागी होऊ शकतात-
१. ५० एकर क्षेत्राचा गट असलेले गटातील शेतकरी.
२. रासायनिक कीटकनाशके, रासायनिक खते, रासायनीक तणनाशके व बिटी बियाणे वापरता येणार नाहीत.
३. असे एकुण संलग्न असलेल्या १०-१५ गटांचा एक समूह (१५-२० किमी परिघाच्या आत) करण्यात येईल. या समूह स्तरावर शेतकरी उत्पादक कंपनी स्थापन करण्यात येईल. समूहातील सर्व गटातील सर्व शेतकरी हे शेतकरी उत्पादक कंपनीचे भागधारक सभासद असतील. सदर शेतकरी उत्पादक कंपनी ही गटांसाठी मार्गदर्शन केंद्र म्हणुन कार्य करील.
सेंद्रिय शेतीची अंमलबजावणी कोठे होईल-
५० एकर क्षेत्रातील शेतकरी यांचा एक गट याप्रमाणे या ५० एकर क्षेत्रात सेंद्रिय शेतीची अंमलबजावणी गटामार्फत होणार आहे. या गटांची नोंदणी आत्मा अंतर्गत करण्यात येईल. सलग ३ वर्ष याच क्षेत्रात सेंद्रिय शेतीची अंमलबजावणी करावयाची आहे.
सेंद्रिय शेतीचे प्रमाणीकरण कोण करील-
सेंद्रिय शेतीचे प्रमाणीकरण करण्यासाठी शेतकरी उत्पादक कंपनीने अपेडा मान्यताप्राप्त राज्यस्तरावरून निवड केलेल्या प्रमाणीकरण यंत्रणेकडे करणे आवश्यक आहे. सदर प्रमाणीकरण यंत्रणेबरोबर प्रकल्प संचालक आत्मा हे करार करतील.
सेंद्रीय शेतीचे प्रमाणीकरण होण्यासाठी तीन वर्षाचा कालावधी लागतो. सी-१, सी-२ व सी-३ असे प्रमाणपत्र प्रथम, दुसरे व तीसरे वर्षी मिळने आवश्यक आहे.
प्रमाणीकरण संस्थेस प्रमाणीकरण शुल्क प्रती वर्षी रु. ८२६०० याप्रमाणे तीन वर्षासाठी रु. २४७८०० इतके देण्यात येईल.
सेंद्रिय शेतीचे प्रमाणीकरण अपेडा मान्यताप्राप्त NPOP अंतर्गत तृतीय पक्षीय प्रमाणीकरण (थर्ड पार्टी) आयसीएस पद्धतीने करण्यात येईल. आयसीएस पद्धतीने करण्यात येते.
समूह स्तरावर स्थापीत झालेली शेतकरी उत्पादक कंपनी ही "अंतर्गत नियंत्रण प्रणाली (आयसीएस)" म्हणुन काम करील. प्रकल्प संचालक आत्मा हे "MANDATOR"राहतील.
यासाठी शेतकरी उत्पादक कंपनीमार्फत बाह्य स्त्रोता द्वारे कंत्राटी तत्वावर एक तज्ञ प्रशिक्षक प्रकल्प संचालक आत्मा यांच्या मदतीने नेमण्यात येईल.
तज्ञ प्रशिक्षक हा कृषी पदवीधर/कृषी पदविका असावा.अपवादात्मक परिस्थितीत सेंद्रीय शेती तज्ञ असलेल्या इतर पदवीधारकाची निवड करता येईल.
तसेच शेतकरी उत्पादक कंपनीमार्फत प्रती ५ गट एक अंतर्गत नियंत्रण निरिक्षकाची मानधन तत्वावर जास्तीत जास्त तीन वर्ष कालावधीसाठी प्रकल्प संचालक आत्मा यांच्या मान्यतेने नेमणूक करण्यात येईल.
अंतर्गत नियंत्रण निरिक्षक निवड साठी कृषी पदवीधर किंवा कृषी पदविकाधारक यांना प्राधान्य देण्यात येईल. ते उपलब्ध न झाल्यास कोणत्याही शाखेचा पदवीधर चालेल. तो ही न मिळाल्यास किमान १२ वी उत्तिर्ण किंवा समकक्ष उमेदवार चालेल. नेमणुकीमध्ये कामाचा अनुभव असलेल्या उमेदवारास प्राधान्य देण्यात येईल.
अर्थसहाय्य किती मिळेल -
सेंद्रिय शेतीचा अवलंब करण्यासाठी १०० टक्के अर्थसाह्य मिळेल. प्रती हेक्टर प्रमाणे प्रथम वर्षी - रु. १६५००, दुसरे वर्षी- रु.१७००० व तिसरे वर्षी- रु. १६५०० अशा प्रकारे ३ वर्षात एकूण रु. ५००००/- प्रती हेक्टर इतके अर्थसहाय्य मिळते.
एक शेतकरी यांना जास्तीत जास्त २ हेक्टर पर्यंत लाभ घेता येईल.
| | प्रति हेक्टर |
| अ. क्र. | | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण |
| १ | बाब (ए-१) १.१- क्लस्टर निर्मिती व क्षमता निर्माण करणे तसेच तज्ञ प्रशिक्षक, अंतर्गत नियंत्रण निरिक्षक, शेतकरी उत्पादक कंपनीचे संचालक आणी गावपातळीवरील गटातील शेतकरी यांचे प्रशिक्षण- | 1000 | 1000 | 1000 | 3000 |
| बाब(ए-२)१.२- मनुष्यबळाची नेमणूक (अंतर्गत नियंत्रण निरिक्षक नेमणूक), योजना अंमलबजावणी तसेच डेटा व्यवस्थापन- | 1500 | 1500 | 1500 | 4500 |
| २ | बाब (बी-१ व बी-२) २.१- सेंद्रीय प्रमाणीकरण | 700 | 1000 | 1000 | 2700 |
| बाब (सी-१) २.२- सेंद्रीय शेतीमध्ये रुपांतरण, निविष्ठा, शेतात सेंद्रीय निविष्ठा निर्मितीसाठी पायाभूत सुविधा यासाठी शेतकरी यांना प्रोत्सहनात्मक अनुदान(डीबीटि द्वारे) | 12000 | 10000 | 9000 | 31000 |
| ३ | बाब क्र- (डी -१, डी -२, डी -३) ३ मुल्यवृद्धी, विपणन आणी प्रसिद्धी | 1300 | 3500 | 4000 | 8800 |
| एकूण उपलब्ध तरतूद | 16500 | 17000 | 16500 | 50000 |
अर्थसाह्य कोणत्या बाबींसाठी मिळेल-
1) बाब ए-1- क्लस्टर निर्मिती व क्षमता निर्माण करणे तसेच तज्ञ प्रशिक्षक, अंतर्गत नियंत्रण निरिक्षक, शेतकरी उत्पादक कंपनीचे संचालक आणी गावपातळीवरील गटातील शेतकरी यांचे प्रशिक्षण-
प्रती हेक्टर प्रती वर्ष 1000 रु x 3 वर्ष= 3000 रु.
| | प्रति हेक्टर |
| अ. क्र. | | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण |
| गावपातळीवरील शेतकरी प्रशिक्षण (२०० रु प्रति शेतकरी x २० प्रशिक्षणार्थी प्रती गट= ४००० रु. प्रति प्रशिक्षण प्रती गट x ५ प्रशिक्षण प्रति वर्ष x =२०००० रु. प्रति वर्ष प्रति गट (200 रु प्रति शेतकरी प्रति प्रशिक्षण x ५ प्रशिक्षण = १००० रु. प्रति वर्ष) | 800 | 1000 | 1000 | 2800 |
| तालुका तंत्रज्ञान व्यवस्थापक प्रशिक्षण | 0 | 0 | 0 | 0 |
| तज्ञ प्रशिक्षक (रु. १५०० प्रति प्रशिक्षणार्थी प्रति दिन x ५ दिवस x १ तज्ञ प्रशिक्षक प्रति समूह=७५०० रु. +प्रवास व इतर अनुषंगिक खर्चासाठी २५०० असे एकूण १०००० रु. ) | | 33 | 0 | 33 |
| अंतर्गत नियंत्रण निरीक्षक (रु. १५०० प्रति प्रशिक्षणार्थी प्रति दिन x ३ दिवस x ५ निरीक्षक प्रति समूह=२२५०० रु. +प्रवास व इतर अनुषंगिक खर्चासाठी २५०० x ५=१२५०० असे एकूण ३५००० रु. ) | | 117 | 0 | 117 |
| समूह स्तरावरील शेतकरी उत्पादक कंपनीचे संचालक यांचे प्रशिक्षण (रु. ५०० प्रति प्रशिक्षणार्थी प्रति दिन x ३ दिवस x १० संचालक प्रति समूह=१५००० रु. ) | | 50 | 0 | 50 |
| एकूण उपलब्ध तरतूद | 800 | 1200 | 1000 | 3000 |
2) बाब ए-2- मनुष्यबळाची नेमणूक (अंतर्गत नियंत्रण निरिक्षक नेमणूक), योजना अंमलबजावणी तसेच डेटा व्यवस्थापन-
प्रती हेक्टर प्रती वर्ष 1500 रु x 3 वर्ष= 4500 रु.
| | प्रति हेक्टर |
| अ. क्र. | | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण |
| ३ गटांकरिता एक अंतर्गत नियंत्रण निरीक्षक याप्रमाणे १५ गटांसाठी ५ अंतर्गत नियंत्रण निरीक्षक ( एक अंतर्गत नियंत्रण निरीक्षक साठी रु. ६५०० प्रति महिना एकूण मानधन -(५००० रु.मानधन+१००० रु.स्थानिक प्रवास खर्च+५०० रु. मोबाईल डेटा) ) 6500 रु. x 12 महिने x ५ अंतर्गत नियंत्रण निरीक्षक =३९०००० रु. प्रती वर्ष सर्व ५ अंतर्गत नियंत्रण निरीक्षकांसाठी . | 1300 | 1300 | 1300 | 3900 |
| डेटा व्यवस्थापनासाठी MIS विकसित करून त्याची अंमलबजावणी करणे | 200 | 200 | 200 | 600 |
| प्रत्यक्ष उपलब्ध तरतूद | 1500 | 1500 | 1500 | 4500 |
3) बाब बी-1- सेंद्रीय प्रमाणीकरण-भौतिक तपासणी,प्रमाणपत्र तयार करणे व वीतरण यासाठी सेवा शुल्क-
प्रती हेक्टर प्रती वर्ष 700 रु x 3 वर्ष= 2100 रु.
4) बाब बी-2- एनएबीएल मान्यताप्राप्त प्रयोगशाळेमध्ये किड अंश विश्लेशणासाठी 100 हेक्टर क्षेत्रा मधून प्रत्येकी 3 नमुने दुसरे वर्षापासून काढुन तपासणीसाठी पाठवणे-
दुसरे वर्षापासून प्रती हेक्टर प्रती वर्ष 300 रु x 2 वर्ष= 600 रु.
बाब बी-1 व बाब बी-2 या बाबींच्या निधीतून सेंद्रीय शेती प्रमाणीकरण शुल्क तसेच तज्ञ प्रशिक्षक मानधन देण्यात यावे. सेंद्रीय प्रमाणीकरण शुल्क मधूनच किड अंश विश्लेषणा साठी नमुने थर्ड पार्टी प्रमाणीकरण यंत्रणेमार्फत काढले जाणार आहेत. त्यामुळे नमुने साठी खर्च आत्मा स्तरावर केला जाणार नाही.
| बाब २.१- सेंद्रीय प्रमाणीकरण | | | | |
| | | | | |
| | प्रति हेक्टर |
| अ. क्र. | | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण |
| सेंद्रीय प्रमाणीकरण-भौतिक तपासणी,प्रमाणपत्र तयार करणे व वीतरण यासाठी सेवा शुल्क (प्रमाणीकरण संस्थेस ८२६०० रु. प्रति वर्ष याप्रमाणे ३ वर्षांसाठी २४७८०० रु. देण्यात येतील.) तसेच तज्ञ प्रशिक्षक यांचे मानधन (तज्ञ प्रशिक्षक दरमहा १५००० रु. मानधन व २००० रु. निश्चित प्रवास भत्ता ) | 700 | 700 | 700 | 2100 |
| कीड अंश विश्लेषणासाठी एनबीएल मान्यताप्राप्त प्रयोगशाळेत नमुने पाठवणे (दुसरे वर्षा पासून - १०० हे. साठी ३ नमुने याप्रमाणे ३०० हे.साठी ९ नमुने) | | 300 | 300 | 600 |
| एकूण | 700 | 1000 | 1000 | 2700 |
5) बाब सी-1- सेंद्रीय शेतीमध्ये रुपांतरण, निविष्ठा, शेतात सेंद्रीय निविष्ठा निर्मितीसाठी पायाभूत सुविधा यासाठी शेतकरी यांना प्रोत्सहनात्मक अनुदान(डीबीटि द्वारे)-
या घटकाकरीता प्रथम वर्षी प्रती हेक्टर-१२००० रु, दुसरे वर्षी प्रती हेक्टर- १०००० रु. आणी तीसरे वर्षी प्रती हेक्टर- ९००० रु. असे एकुण ३ वर्षात ३१००० रु प्रती हेक्टर इतके अर्थसाह्य देण्यात येते.
| | प्रति हेक्टर |
| अ. क्र. | | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण |
| १ | मृद नमुना तपासणी (पहिल्या वर्षी पेरणीपूर्वी, दुसरे व तिसरे वर्षी काढणीपश्चात असे ३ नमुने) (तपासणी शुल्क १२ घटक रु.३००) | 300 | 300 | 300 | 900 |
२ | जैविक कुंपण | | 1250 | 1250 | 2500 |
| गटामार्फत शेताच्या वरील बाजूस चर अथवा बांध घालणे (रासायनिक शेती करणाऱ्या शेतकऱ्यांच्या शेतातील पाणी येऊ नये म्हणून) | 1250 | 0 | 0 | 1250 |
| ३ | हिरवळीच्या खतासाठी ताग,धैंचा बियाणे पेरणी करणे | 2500 | 0 | 2500 | 5000 |
| ४ | विविध कंपोस्ट पद्धतींचा अवलंब करून सेंद्रिय घटक कुजवून खत निर्मिती करणे-उदा. नाडेप, बायोडायनैमिक कंपोस्ट, गांडूळ खत इ. (नाडेप /गांडूळ खत युनिट मग्रारोहयो व इतर योजनेतून बांधावे.) बायोडायनैमिक कंपोस्ट व इतर पद्धतीने एकरी कमीत कमी १५x ६x ४ फूट उंचीचे किमान ३ ढीग कम्पोस्ट तयार केल्यास त्या शेतकऱ्यास लाभ देय राहील. (सुकलेला काडी कचरा,हिरवा पालापाचोळा, ताजे शेण, पाणी, एस-९ कल्चर ). (एस-९ कल्चर पेटेंटेड संस्थेकडून घेणे बंधनकारक) | 2500 | 2500 | 2500 | 7500 |
| ५ | बीज प्रक्रिया आणि शेतात अन्य पद्धतीने वापरासाठी जैविक खते /निविष्ठा- उदा. जैविक संघ, रायझोबियम, पीएसबी, केएमबी, अझोटोबॅक्टर इ . तसेच ट्रायकोडर्मा सारखी जैविक बुरशीनाशके . खरेदी कृषी विद्यापीठ/कृषी विज्ञान केंद्र/कृषी विभागाच्या प्रयोगशाळेतून करावी. | 0 | 1250 | 1250 | 2500 |
| ६ | १) शेतकऱ्याच्या शेतावर जीवामृत व बीजामृत/अमृतपाणी /दशपर्णी अर्क बनविणेकरिता ड्रम खरेदी -दोन टाकी २०० लिटर क्षमता (रु. २००० मर्यादा) निविष्ठा साठवणुकीसाठी दोन टाकी १०० लिटर क्षमता ( रु. १००० मर्यादा) २) प्रत्येक शेतावर बायोडायनॅमिक ,सीपीपी तयार करण्यासाठी "विटा मातीचा" कायमस्वरूपी कुंड असावा. पी.पी.सी.आय.ए.डी . साठी मातृकल्चर (Biodynamic Association of India) दवारा मान्यता प्राप्त आणि NPOP प्रमाणित उत्पादकांकडून खर्डी करावे. सीपीपी कुंड व इतर साहित्य सामुग्री खरेदी (रु. ७५०) कल्चर इ. खरेदी. असे एकूण ३७५० रु. | 3750 | 2500 | 0 | 6250 |
| पीक संरक्षणासाठी वनस्पतीजन्य अर्क, बायोडायनैमिक तरल कीडरोधक निर्मिती व वापर | | 2200 | 1200 | 3400 |
| ७ | समूह स्तरावर (शेतकरी उत्पादक कंपनी स्तरावर) स्वनिर्मीत जैविक निविष्ठा संसाधन केंद्र स्थापन करणे | 1700 | 0 | 0 | 1700 |
| एकूण उपलब्ध तरतूद | 12000 | 10000 | 9000 | 31000 |
बाब क्र-३ (डी -१, डी -२, डी -३) मुल्यवृद्धी, विपणन आणी प्रसिद्धी-
| | प्रति हेक्टर | २० हेक्टरच्या १ गटासाठी | २५ गटाच्या एका समुहासाठी (५०० हेक्टर साठी ) |
| अ. क्र. | | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण | प्रथम वर्ष | दुसरे वर्ष | तिसरे वर्ष | एकूण |
| बाब डी-1 | विपणनासाठी साहाय्य, सामूहिक पैकींग ,ब्रँडींग , जागा वाहतूक इत्यादी | 0 | 500 | 1000 | 1500 | 0 | 10000 | 20000 | 30000 | 0 | 150000 | 300000 | 450000 |
| बाब डी-2 | एफपीसी मार्फत मूल्यवृद्धी व पायाभूत सुविधा निर्मिती | 0 | 1000 | 1000 | 2000 | 0 | 20000 | 20000 | 40000 | 0 | 300000 | 300000 | 600000 |
| बाब डी-3 | ब्रँड तयार करणे, विक्री मेळावा,प्रदर्शन, स्थानिक प्रसिद्धी, सेंद्रिय बाजार/मेळा,स्थानिक मार्केटींग पुढाकार,राष्ट्रीय व्यापार मेळाव्यामध्ये सहभाग | 1300 | 2000 | 2000 | 5300 | 26000 | 40000 | 40000 | 106000 | 390000 | 600000 | 600000 | 1590000 |
| एकूण खर्चाच्या बाबी | 1300 | 3500 | 4000 | 8800 | 26000 | 70000 | 80000 | 176000 | 390000 | 1050000 | 1200000 | 2640000 |
| | | | | | | | | | | | | |
| उपरोक्त २६.४० पैकी शेतकरी उत्पादक कंपनी स्थापनेसाठी ४०००० व शेतकऱ्यांना कंपनीचे भाग खरेदी साठी ६ लाख असा एकूण ६.४० लाख खर्च एका समूहासाठी म्हणजेच ३०० हेक्टरसाठी खालील प्रमाणे करावा |
| | | | | | | | | | | | | |
| शेतकरी उत्पादक कंपनी स्थापने साठी सहाय्य्य - नोंदणी शुल्क, कंपनी सेक्रेटरी शुल्क आणि अनुषंगीक खर्च | 133 | | | 133 | 0 | 0 | 0 | 0 | 40000 | 0 | 0 | 40000 |
| भागधारक शेतकऱ्यांना कंपनीचे भाग खरेदी करण्यासाठी साहाय्य (Equity Shares) प्रती भागधारक शेतकरी प्रती हेक्टरी अधिकतम २००० रु. | 0 | 2000 | 0 | 2000 | 0 | 40000 | 0 | 40000 | 0 | 600000 | 0 | 600000 |
| एकूण खर्चाच्या बाबी | 133 | 2000 | 0 | 2133 | 0 | 40000 | 0 | 40000 | 40000 | 600000 | 0 | 640000 |
२६.४० लाख पैकी उर्वरीत २० लाख रु. खर्च करण्यासाठी खालील प्रमाणे घटक ( सर्व घटक मिळून एकूण देय अनुदान- ७५ टक्के कमाल २० लाख रु.)
| घटक | घटकासाठी कमाल देय अनुदान |
| प्रचार प्रसिद्धी, ब्रँड तयार करणे, विक्री मेळावा, प्रदर्शन, स्थानिक प्रसिद्धी, सेंद्रिय बाजार /मेला , स्थानिक मार्केटिंग पुढाकार, राष्ट्रीय व्यापार मेळाव्यात सहभाग, सेंद्रिय उत्पादन विक्रीस संकेत स्थळ निर्मिती, लोगो निर्मिती व छपाई | ७५ टक्के, ५०००० प्रति एफपीसी |
| स्थायी/फिरते विक्री केंद्र | ७५ टक्के, ४५०००० प्रति एफपीसी |
| समूह संकलन केंद्र -CAC-(बांधकाम व विद्युतीकरणासह-जागेची किंमत वगळून) | ७५ टक्के, १९५०००० प्रति एफपीसी |
| पॅक हाऊस -६०० चौरस फुट | ७५ टक्के, ३००००० प्रति एफपीसी |
| शीतवाहन (३ लाख प्रति मे .टन मापदंड x ७मे .टन =२१०००००) | ७५ टक्के, १५. ५० लाख प्रति एफपीसी |
| शीतगृह (२५० मे .टन) (८००० प्रति मे.टन मापदंडx २५०=२० लाख) | ७५ टक्के, १५ लाख प्रति एफपीसी |
| कृषि गोदाम (२३० मे .टन x ११५२१=२६.५० लाख) | ७५ टक्के, १९.५० लाख प्रति एफपीसी |
| अन्नधान्य/गळितधान्य व फलोत्पादन पिकांसाठी काढणीपश्चात उपकरणे | कृषी यांत्रिकीकरण उपअभियान मार्गदर्शक सूचनांनुसार |
वरील नमूद घटकांव्यतिरिक्त कृषी व संलग्न विभागाच्या योजनेअंतर्गत मंजूर असलेले घटक शेतकरी उत्पादक कंपनी घेऊ इच्छित असल्यास ते घेता येतील. त्यासाठी त्या विभागाच्या मार्गदर्शक सूचनांचा आधार घेण्यात यावा.